1. Bối cảnh lịch sử và cơ hội hiện tại
Việt Nam, trải qua hàng thập kỷ bất ổn lịch sử, đã bỏ lỡ nhiều cơ hội đón đầu các cuộc cách mạng công nghiệp. Từ cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ nhất với máy hơi nước, đến cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ hai và ba với điện khí hóa, cơ khí hóa và tự động hóa, Việt Nam thường ở thế bị động, nhập khẩu công nghệ nhiều hơn là sáng tạo. Các yếu tố lịch sử, chiến tranh, bao vây kinh tế và hạn chế trong thể chế quản lý đã làm chậm bước tiến này. Hiện nay, khi thế giới bước vào cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư (Cách mạng 4.0) với trọng tâm là trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn (Big Data), chuỗi khối (Blockchain), và Internet Vạn Vật (IoT), Việt Nam đang đứng trước một cơ hội chưa từng có.
Từ xuất phát điểm tương đối thấp, nhờ vào sự hội nhập kinh tế quốc tế, đào tạo nguồn nhân lực, và chính sách khuyến khích đổi mới sáng tạo, Việt Nam có khả năng nắm bắt cơ hội này tương đương với nhiều quốc gia khác. Nói cách khác, chúng ta có thể “5/5” với các nước – tức là tham gia cuộc đua công nghệ với vị thế khá ngang hàng, thay vì lùi lại hàng chục năm như trước kia.
2. Trí tuệ nhân tạo: Động lực tăng trưởng mới
AI đang trở thành nhân tố thay đổi cuộc chơi, không chỉ trong lĩnh vực công nghệ thông tin mà còn trong y tế, giáo dục, tài chính, sản xuất và quản trị nhà nước. Để vận hành AI hiệu quả, đặc biệt là các mô hình “khủng” như GPT-4, AlphaFold hay những công nghệ xử lý ngôn ngữ tự nhiên phức tạp, yêu cầu hạ tầng tính toán vượt trội. Các trung tâm dữ liệu (data center), hệ thống máy tính hiệu năng cao (HPC) đòi hỏi nguồn điện ổn định, công suất lớn và chi phí vận hành hợp lý.
Việt Nam, một quốc gia đang chú trọng chuyển đổi số, đặt tham vọng trở thành trung tâm công nghệ trong khu vực. Để làm được điều này, chúng ta cần cơ sở hạ tầng năng lượng mạnh mẽ, đủ “nuôi” các trung tâm dữ liệu và dự án AI. Nếu không giải quyết được bài toán năng lượng, đặc biệt là trong bối cảnh lưới điện quốc gia đang bị áp lực, Việt Nam sẽ khó lòng duy trì và cạnh tranh trong cuộc đua AI với Singapore, Malaysia, Thái Lan hay thậm chí Indonesia.
3. Điện hạt nhân: Nguồn năng lượng ổn định và bền vững
Điện hạt nhân, với năng lực cung cấp điện liên tục, ổn định, không phát thải CO2, là nguồn năng lượng tiềm năng giúp Việt Nam vượt qua tình trạng thiếu điện. Ưu điểm của điện hạt nhân là khả năng vận hành ổn định hơn 90% thời gian, cung cấp nguồn điện tải nền (base load) lớn, phù hợp cho các trung tâm dữ liệu, công nghiệp AI và các ngành công nghệ cao khác.
Trước đây, Việt Nam từng có dự án điện hạt nhân Ninh Thuận nhưng đã tạm dừng do lo ngại về chi phí, an toàn và bối cảnh kinh tế. Tuy nhiên, trong giai đoạn hiện tại, với công nghệ hạt nhân thế hệ mới an toàn hơn, việc nối lại kế hoạch điện hạt nhân nên được cân nhắc như một bước đi chiến lược. Đối tác quốc tế sẵn sàng hợp tác, cùng với sự chủ động trong đào tạo đội ngũ kỹ thuật và chuyên gia hạt nhân, có thể giúp Việt Nam quản lý dự án an toàn và hiệu quả.
4. Tác động tương hỗ giữa AI và điện hạt nhân
Nếu ví AI như “bộ não” của nền kinh tế số, thì điện hạt nhân sẽ là “dòng máu” liên tục cung cấp năng lượng, giúp “bộ não” đó hoạt động. Chúng ta đang chứng kiến sự bùng nổ của dữ liệu và nhu cầu xử lý dữ liệu. Các trung tâm dữ liệu, siêu máy tính liên tục sinh nhiệt, cần nguồn điện ổn định, không gián đoạn. Các nguồn năng lượng tái tạo như mặt trời, gió tuy có tiềm năng nhưng lại thiếu tính ổn định, phụ thuộc quá nhiều vào thời tiết và thường cần bổ sung hệ thống lưu trữ pin quy mô lớn, tốn kém.
Điện hạt nhân giúp giải bài toán này một cách gọn ghẽ. Việt Nam có thể kết hợp hạt nhân với năng lượng tái tạo để xây dựng một cơ cấu năng lượng đa dạng, giảm phát thải, bền vững và ổn định. Từ đó, tạo nền tảng vững chắc cho hệ sinh thái AI phát triển, thu hút đầu tư nước ngoài, đặc biệt là các tập đoàn công nghệ lớn.
5. Lợi thế và trách nhiệm của Việt Nam
Bằng cách nắm bắt cơ hội này, Việt Nam vừa có thể đi tắt đón đầu trong cuộc đua AI, vừa giảm thiểu nguy cơ tụt hậu. Nhưng điều này không chỉ đơn thuần là chuyện kinh tế, mà còn liên quan đến an ninh năng lượng, độc lập và bền vững quốc gia. Nếu Việt Nam có một chiến lược dài hạn về điện hạt nhân, chúng ta sẽ chủ động hơn trong việc đối phó với biến đổi khí hậu, biến động giá nhiên liệu hóa thạch, và những biến cố năng lượng trong khu vực.
Tuy nhiên, trách nhiệm của chính phủ và doanh nghiệp là phải truyền thông minh bạch, xây dựng lòng tin với công chúng. Một nhà máy điện hạt nhân được quản trị tốt, bảo đảm các tiêu chuẩn an toàn quốc tế, sẽ giảm thiểu rủi ro sự cố, đồng thời góp phần nâng cao hình ảnh quốc gia về năng lực quản trị công nghệ cao.
6. Kết luận
Việt Nam đã lỡ nhiều cơ hội trong quá khứ, nhưng hiện tại, với cuộc cách mạng AI, chúng ta đang đứng trước một cơ hội “cân bằng sân chơi” với các nước phát triển. Để hiện thực hóa tham vọng này, cần một chính sách năng lượng chiến lược, trong đó điện hạt nhân là lựa chọn mang tính nền tảng, đem lại nguồn điện ổn định, giúp AI “cất cánh”. Dù không phải là lựa chọn dễ dàng, nhưng đây là thời điểm cấp bách để Việt Nam đưa ra quyết định, biến thách thức thiếu năng lượng thành cơ hội phát triển công nghệ và kinh tế vượt bậc.
